HISTORIA
Enirio-Aralarko Mankomunitatea, Partzuergo Nagusiarekin batera, mendiak eskaintzen dituen baliabideak modu berezian aprobetxatzeko azken adibideetakoa dugu. Beste garai batzuetan, Gipuzkoako eta Euskal Herri osoko ia mendi guztiak inguruko herrienak ziren. Espazio horien ikuskera tradizionalaren jatorria historiaurrean egon daiteke, garai horretan izaera jentilizioa zuen gizarte antolamendua nagusitzen baitzen.
Mendi horiek inguruko biztanle eta herrien arteko topagune izan ziren, eta hainbat formula erabili zituzten ondasunak partekatzeko (mankomunitateak, mendi frankoak, partzuegoak). Egun arraroa egiten zaigu hori; izan ere, jabetza pribatua eta indibiduala ia sakratua da.
Mankomunitate hori 1409ko azaroaren 14an sortu zen, orduantxe erabaki baitzuten hainbat herrik bertako jauntxoa zen Ojer Amezketari Enirio eta Aralarko eskubideak (''mortueros y herbajes'') 1.400 florinen truke erostea. Hamarkada bat lehenago, Gaztelako Erregeak aipatutako jauntxoari eman zizkion eskubide horiek, eskainitako zerbitzuen ordainetan; Mankomunitateko herriek, orduan, eskubide horiek aldarrikatu zituzten, oso aspalditik haienak zirela argudiatuta. Mendeetan zehar arazoak eta tirabirak izan ziren, baina azkenean salerosketa akta baten bidez amaitu ziren.
Mankomunitatea hamabost herrik osatzen dute, eta bi talde handitan edo mankomunitate txikitan antolatu ohi zen: Amezketakoa edo Bozue Nagusia (Amezketa, Abaltzisketa, Orendain, Baliarrain eta Ikaztegieta) eta Ordiziakoa edo Bozue Txikia (Ordizia, Legorreta, Itsasondo, Arama, Altzaga, Gaintza, Zaldibia, Ataun, Beasain eta Lazkao). Talde horietako bakoitzak batzorde eta organo erabakitzaile propioak zituen, eta aldian-aldian biltzen ziren haien pribilegioak kudeatzeko.
Aprobetxamenduen partekatzea dela eta, ia etengabe liskarrak izan dira bi talde horien artean eta taldeko kideen arteari, eta baita bizilagunekin ere. Liskar horien ondorioz, udaleko diru kutxak hutsik utzi zituzten auzi judizial garesti eta luzeetara jo behar izan zen, sarritan abereak atzematen ziren eta, batzuetan, trabukoak tarteko, borrokak izaten ziren bertako larreetan. Liskar horiek direla eta, Mankomunitatea desegiteko eta lurrak hainbat herriren artean banatzeko zorian egon zen behin baino gehiagotan, baina ez zen halakorik gertatu. Antzeko zerbait gertatu zen XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen hasieran, Estatuak Mankomunitatea desegin nahi izan zuenean. Alabaina, defentsa sutsuari esker berriro salbatu eta gaur egun arte iraun du.
Azken urteotan egin diren azterlanei esker, egun ikus dezakegunarekin alderatuta oso bestelakoa den paisaia bat deskribatu dezakegu. Egungo larre zabaletan, baso itxiak zeuden duela bi mende inguru. Paraje horietan egun ardi ugari bazkatzen badira ere, iraganean gehienbat behi eta zerriak, eta, neurri apalago batean, ardiak ibiltzen ziren. Artzain horiek egun hogeita hamar bat kortatan biltzen dira, nahiz eta dokumentazioaren arabera, gutxienez ehun korta edo saroi dauden. Egun, tamalez, saroi horien horma batzuen hondarrak baino ez dira geratzen. Basoa artzainek eta auzotarrek ustiatu ohi zuten; bertatik ateratzen zuten txaboletarako behar zuten erregaia edo etxeak egiteko edo industriak garatzeko behar zuten materiala. XVIII. mendearen erdialdetik aurrera, ikazkinak agertzearekin batera, gauzak goitik behera aldatu ziren eta paisaia erabat antropizatu eta basoko masa horrek nabarmen egin zuen atzera. Halaber, paisaia horren eraldaketan erabakigarria izan zen baliabide mineralen ustiapena. Jarduera horren lehen aztarnak jada historiaurrekoak dira, baina XVIII. mendetik aurrera hartu zuen kutsu industriala Arritzaga aldean, non 300 pertsonatik gorako herrixka bat sortu zen. Beste aprobetxamendu batzuek eragin txikiagoa izan zuten- horrek ez du esan nahi garrantzi gutxiago izan zutenik- hala nola, elurraren edo oihanpeko produktuen (ote zuria, garoa, hosto lehorrak,...) ustiapenak.
Laburbilduz, Mankomunitatearen 600. urteurrenaren ospakizuna funtsezkoa da lurraldearen ustiapen sistema tradizionala ulertzeko; gizabanakoak eta taldeak harreman zuzenagoa zuen jarduerak garatzen zituen natura ingurunearekin eta bertan bilatzen zituen bizirauteko behar zituen baliabideak.
Iturria: Ordiziako Udalak 2009. urtean argitaratutako "SANTA ANA ORDIZIA" aldizkaria.
Egilea: ALFREDO MORAZA, Mankomunidadearen Historia liburuaren egilea